Η συγγραφέας καταπιάνεται με ένα θέμα που συγκαταλέγεται στα ταμπού της ελληνικής κοινωνίας. Αναφέρομαι στους μικτούς γάμους εβραίων και χριστιανών στη σύγχρονη Ελλάδα, και πιο ειδικά στην περίπτωση του Βόλου. Η Νένα Ζήση, με τις προσωπικές συνεντεύξεις που έλαβε από τις ίδιους τους εμπλεκομένους, καταθέτει στην ελληνική βιβλιογραφία μια ανθρωπολογική μελέτη υψηλών αξιώσεων εμβαθύνοντας ιδιαίτερα στο θέμα, παραπέμποντας παράλληλα σε γνωστά λογοτεχνικά έργα που αναφέρονται έμμεσα στο ίδιο ζητούμενο.
Την απασχολεί ιδιαίτερα το ζήτημα της δεκτικότητας του «άλλου» στις σύγχρονες ελληνικές κοινωνικές δομές και τα όρια ανοχής στη διαφορετικότητα, ιδιαίτερα για μια μειονότητα έντονα επιβαρυμένη με θρησκευτικά και πλείστα άλλα στερεότυπα, όπως αυτήν των Ελλήνων Εβραίων. Αξιοποιώντας τη σχετική –ξένη, κυρίως– βιβλιογραφία, μας παραδίδει μια πρωτότυπη μελέτη που καλύπτει επάξια ένα ερευνητικό κενό. Γιατί, ξέρετε, κάθε άλλο παρά εύκολο είναι να καταπιαστείς με ένα θέμα που εξετάζει κατά πόσο είναι δυνατό να διατηρήσει κανείς τη θρησκευτική του διαφορετικότητα μέσα σε μια χώρα όπου κυριαρχούν διάφορα στερεότυπα, μέσα σε μια χώρα με συμπαγή και πολυάριθμο ομοιογενή θρησκευτικά πληθυσμό.
Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζει η συνείδηση του ατόμου που κάνει έναν μικτό γάμο, η συνακόλουθη αλλαγή στον τρόπο σκέψης του, στοιχεία δηλαδή που αποτελούν μια πρώτης τάξης αφορμή για να ξεκινήσει η συζήτηση για την εθνοτική ταυτότητα στην Ελλάδα. Σίγουρα τέτοιου είδους γάμοι πραγματοποιούνται πολύ ευκολότερα σήμερα, ωστόσο η αφήγηση των πληροφοριών αναδεικνύει τόσο τα αίτια όσο και τα κίνητρα που οδήγησαν τα άτομα με διαφορετική θρησκεία να συνυπάρχουν αρμονικά με άλλα διαφορετικών θρησκευτικών ομάδων.
Και ειδικά για τον Βόλο όλα αυτά έχουν μεγαλύτερη σημασία, δεδομένου ότι σε μια επαρχιακή πόλη ο οποιοσδήποτε ανοίγεται πιο δύσκολα, εκθέτει επιφυλακτικά τις προσωπικές του ιστορίες, μοιράζεται με το ζόρι τα βιώματά του, για να μην εκτεθεί κυρίως αλλά και για να μην εκθέσει την οικογένειά του. Αλλά και σε σχέση με το εβραϊκό ζήτημα, η προσφορά της μελέτης είναι σημαντική, αφού εξετάζεται ένα θέμα που σχετίζεται με ένα σύνθετο πλέγμα προκαταλήψεων και αντιεβραϊκών στερεοτύπων που έχει διαμορφωθεί στο υποσυνείδητο της ελληνικής κοινωνίας.
Το παρήγορο είναι, όπως προκύπτει από τα πορίσματα της έρευνας της κυρίας Ζήση, ότι σήμερα η απόφαση να συνάψει κανείς μια σχέση με αλλόθρησκο είναι, σίγουρα, ευκολότερη απ` ό,τι στο παρελθόν, μια και η κοινωνία είναι πιο δεκτική. Για σκεφτείτε το κλίμα που είχε επικρατήσει στη Θεσσαλονίκη με το περίφημο ειδύλλιο της Αλίν Φερνάντεζ, κόρης του Εβραίου μεγαλοβιομηχάνου Ντίνο Φερνάντεζ, η οποία ερωτεύτηκε τον αξιωματικό Σπύρο Αλιμπέρτη! Οι γονείς αντιδρούσαν σθεναρά λόγω της διαφοράς στο θρήσκευμα και ακολούθησε εκούσια απαγωγή και παραμονή του ζεύγους στην Αθήνα. Αντιλαμβάνεστε την κοινωνική κατακραυγή, που πήρε πλέον πανελλήνια εμβέλεια. Συνήθως, τέτοιες υποθέσεις εξαφανίζονταν τότε μέσα στις πτυχές των κλειστών κουρτινών των αστικών επαύλεων.
Ωστόσο, η κατάσταση και στην Ελλάδα εξακολουθούσε να είναι ιδιαίτερα πιεστική μέχρι το 1982 που θεσπίστηκε ο πολιτικός γάμος. Κάποιοι άνθρωποι μάλιστα είχαν αποφασίσει να μην παντρευτούν καθόλου, αφού κάτι τέτοιο δεν ήταν εφικτό για γραφειοκρατικούς, κυρίως, λόγους. Άλλοι πάλι είχαν εξαναγκαστεί να παντρευτούν σε κάποια άλλη χώρα και, τις περισσότερες φορές, το κρατούσαν κρυφό για τα υπόλοιπα χρόνια της ζωής τους. Η κατάσταση όμως άλλαξε και για έναν ακόμη λόγο. Η φθίνουσα δημογραφική πορεία των ισραηλιτικών κοινοτήτων περιόρισε, σε μεγάλο βαθμό, τις δυνατότητες ενδογαμίας. Βέβαια, εξακολουθεί να υφίσταται ο φόβος των κοινοτήτων ότι θα αφομοιωθούν από την κυρίαρχη ομάδα, η οποία μπορεί να εξασφαλίζει την αποφυγή των ενοχλητικών, από κάθε άποψη, στερεοτύπων, ωστόσο κόβει τον ομφάλιο λώρο με τη «μητέρα» κοινότητα.
Ο πολιτικός γάμος απελευθέρωσε αρκετά ζευγάρια, παρότι και στην περίπτωση αυτή η διαχείριση των προβλημάτων που ίσως προκύψουν δεν είναι πάντα εύκολη. Αναφέρομαι, κυρίως, στον τρόπο αντίδρασης του συγγενικού περιβάλλοντος, στοιχείο που η μελέτη της κυρίας Ζήση αναδεικνύει επίσης. Αλλά και μέσα στο ίδιο το ζευγάρι υπάρχουν πολύ συχνά αποκλίσεις στον τρόπο με τον οποίον οι σύζυγοι με πολιτικό γάμο αντιλαμβάνονται τον ρόλο της θρησκείας στη ζωή τους, συγκριτικά με την εποχή που δεν υπήρχε η δυνατότητα του πολιτικού γάμου.
Επίσης, υπάρχει και το πρόβλημα των παιδιών, εννοώ ότι είναι αναμφισβήτητο θέμα προβληματισμού από ποια στοιχεία θα εκπορεύεται, κυρίως, η διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Πώς είναι δυνατόν να μην υπάρχουν συγκρούσεις, πώς να αρθούν οι οποίες αντιφάσεις, που δεν περιορίζονται μόνο από την οπτική των γονιών αλλά εκπορεύονται και από το ευρύτερο συγγενικό περιβάλλον, στοιχεία δηλαδή που διαμορφώνουν ένα εκρηκτικό μίγμα ασύμβατο με την ηρεμία που επιβάλλει η ανατροφή ενός παιδιού. Πώς, μ` άλλα λόγια, επιλέγει κανείς το θρήσκευμα του παιδιού του; Πώς ξεπερνάς την εύλογη σύγχυση ότι τα παιδιά μικτών γάμων βρίσκονται στο επίκεντρο των διαφορετικών πεποιθήσεων των γονιών τους, συχνά μάλιστα αντιμετωπίζουν τη διαφορετική κουλτούρα τους. Και πόσοι είναι αυτοί, οι πιο προοδευτικοί, που επιλέγουν να δώσουν στα παιδιά τους μια αληθινή πολυπολιτισμική αγωγή; Ακολουθείται πάντα η προγαμιαία συνεννόηση για την τύχη των παιδιών ή βαραίνει η επενέργεια των παππούδων, των γιαγιάδων αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος; Το πρόβλημα αυτό εντείνεται, συνήθως, και σε σχέση με την πιθανότητα φοίτησης του παιδιού σε εβραϊκό σχολείο, με δεδομένο ότι στη χώρα λειτουργούν 3 σχολεία (σε Αθήνα, Θεσσαλονίκη και Λάρισα), που ακολουθούν το ωρολόγιο πρόγραμμα του Υπουργείου Παιδείας με μικρές παρεκκλίσεις εστιασμένες στην ιδιαιτερότητα των σχολείων αυτών. Σκεφτείτε ότι μεταπολεμικά από τα σχολεία αυτά έχουν αποφοιτήσει περίπου 2.000 μαθητές.
Όλα αυτά τα εξαιρετικά ενδιαφέροντα ζητήματα εξετάζει η κυρία Ζήση στο πολύ αξιόλογο, από κάθε άποψη, βιβλίο της. Και γίνονται μάλιστα πιο ενδιαφέροντα αν αναλογιστούμε ότι, ενώ ο γάμος προκαλεί συνήθως ένα αίσθημα χαράς, βιώνεται ως μια κατάσταση ασφάλειας, στις περιπτώσεις των μικτών γάμων μπορεί, κάποιες φορές, να προκαλέσει έναν ενδόμυχο φόβο ότι αποκόπτεται κανείς από τη δική του θρησκευτική, οικογενειακή, κοινωνική και όποια άλλη κοινότητα. Εύχομαι, λοιπόν, με δεδομένο ότι είναι η πρώτη της συγγραφική δουλειά, να συνεχίσει να μας προσφέρει τέτοια βιβλία.

Κριτική του Λέοντος Ναρ